Foi
un acto divertido no que Miguel Vázquez Freire pronunciou a laudatio
da nosa compañeira e autora coa
colaboración de boa parte dos asistentes aos que convidou a
participar lendo ou representando partes dos libros de Gloria.
Comezarei proclamando algo que con toda certeza non require proba ningunha para os lectores e lectoras de Gloria que aquí hoxe nos reunimos, pero que non sempre, segundo o meu parecer, recibe o recoñecemento debido nos estudos críticos literarios. A voz de Gloria Sánchez supuxo, cando irrompeu a comezos da década dos 90, algo así como a caída dunha pedra nas augas tranquilas e estancas dun pequeno encoro. Falo en especial dos libros dirixidos ao lectorado das primeiras idades. Esa violenta pedrada (e uso o adxectivo “violenta” con toda consciencia e intención) sentina eu por vez primeira cando Víctor Freixanes, daquela director de Edicións Xerais de Galicia, me fixo chegar un abecedario poetizado dunha mestra de Pontevedra, para que valorase, xunto con Lastra e Agustín, codirectores comigo da colección Merlín, a súa idoneidade para ser publicado. Téñoo contado xa noutra ocasión: recibino con non poucos receos, vaia!, outro libriño dunha mestra, ou sexa, outro texto con moi probable carga didáctica e moralista. Un prexuízo ben impropio, dito sexa de paso, porque que eramos Lastra, Agustín e mais eu senón mestres? Mais, en canto o comecei a ler, pun!, a pedrada!
O libro traía xa o título co que logo foi publicado: Rimas con letras. E viña acompañado tamén dunhas ilustracións da autoría da propia Gloria, que estivemos discutindo se non serían as máis acaídas, porque vos aseguro que Gloria é tamén unha debuxante de mérito, aínda que ela se resista a aceptalo e sexa a primeira en teimar por que os seus textos se acompañen de traballos de ilustradores, ou ilustradoras, profesionais. Espero dedicar un tempiño máis adiante a falar algo das relacións entre Gloria e os seus ilustradores. Que tiña de tan singular este abecedario poético, unha fórmula que xa daquela non era especialmente novidosa? Resumireino en tres riscos: o primeiro, o xogo coa musicalidade das palabras nunha atrevida e orixinal recreación das fórmulas da poesía e o cancioneiro tradicionais; o segundo, o humor e a ausencia de calquera pretensión didáctica, neste caso na liña do xiro ludista que historicamente inaugurou a Alicia de Carroll e reivindicaba Rodari na súa Gramática da fantasía; o terceiro, e aquí vén a parte violenta, un aquel de... vaime permitir o respectable auditorio que recorra a unha expresión que non a todos oídos parecerá ben... mala hostia que rachaba, e racha aínda, co que se adoita esperar dos versos pensados para a infancia, tantas veces impregnados de bos sentimentos e idealizadas visións da natureza. Velaí a pedrada...
Foi, logo, Rimas con Letras o primeiro libro de Gloria Sánchez que apareceu publicado nunha editorial comercial, en 1991, na Colección Merlín de Xerais. Mais non foi o seu primeiro libro publicado. O mérito asístelle a A pequena aventura de Oscariño, aparecido en 1984 nunha edición singular da Deputación de Pontevedra. E saben quen era daquela o presidente da Deputación de Pontevedra? Un señor chamado Mariano Rajoy. Eu teño para min que este, o de ser o primeiro impulsor da carreira literaria dunha autora desta relevancia, é un dos méritos máis indiscutibles deste home que, en opinión de moitos, non anda sobrado de méritos indiscutibles. Fica dito.
Despois deste breve excurso pola alta política, volvamos á literatura, da que se cadra non me debería ter afastado. Rimas con Letras apareceu case simultaneamente con Fafarraios, a obra coa que Gloria gañou o Premio Merlín de 1990.
Foi daquela, cando o premio a Fafarraios, que por fin coñecín á autora, algo que en moitos sentidos me ía cambiar a vida, e para ben, aínda que os detalles quedan para outro espazo menos público. Direi tan só que sempre lembrarei aquel paseo pola praia do Bao, en Vigo, despois dun xantar nun restaurante próximo, no que mantiven a primeira conversa longa con Gloria e unha amiga que a acompañaba. Conversa a que seguiron moitas outras, que aínda non teñen rematado nin rematarán mentres ela e a vida o permitan. Mais non se crea que estas conversas están dominadas pola literatura. Aínda que esta non falte nelas, as máis das veces desvíanse a temas de enxunlla non menor, un supoñer, como facer un bo cocido ou unha boa caldeirada, en que posto do mercado de Santiago se mercan os mellores grelos ou onde hai un colleiteiro que vende un bo viño a un moi bo prezo, a cousas así dedicamos máis o tempo, co proveito que calquera doadamente pode imaxinar, mesmo cando en ocasións, por exemplo, o colleiteiro e o seu viño nos acaben decepcionando.
Pero aquí vimos falar de literatura. Dos libros de Gloria Sánchez. Non vai ser posible, e se cadra tampouco tería moito sentido, facer un percorrido polo miúdo por toda a súa obra. Saltarei os que vai publicando entre 1992 e 1994 para pararme en O capitán Ro e o Gato Bo, porque me parece que con este se produce certo xiro na concepción dominante nas cinco obras precedentes, caracterizadas pola reunión de textos poéticos, moitos deles xa dotados dunha evidente narratividade como se puido comprobar co lido por Fina, pero sen constituír un único relato. C’O capitán Ro e o Gato Bo temos xa un relato unitario e, ademais, a invención duns personaxes que inician unha galería de figuras pola que transitarán O Doutor Rus, O Grande Tronante, que é unha secuela da “saga” do Capitán Ro, o Señor Clin e a súa casa de vidro, a terrible Matapitos, O home do impermeable amarelo, ata chegar a Chinto e Tom e Frangulla.
Habería moito que dicir destas figuras mais eu quero dirixir a ollada cara un aspecto que, ao meu parecer, non é demasiado frecuente nos textos dirixidos aos primeiros lectores. Falo do carácter alegórico de algunhas desas figuras, que se erixen como representativas de algúns dos males da nosa sociedade ou dos problemas das novas subxectividades contemporáneas. Sei que isto pode soar algo elevado de máis para un conto infantil pero esa é unha máis das singulares virtudes da nosa escritora, quen, sen construír un gran discurso ou deixarse levar por esa moda de facer carapuchiñas ecolóxicas e lobos vexetarianos, é quen de achegar á rapazada os máis graves conflitos sen abandonar o humor nin caer na admonición moralizante. Ou acaso o roñento do Capitán Ro e o seu devezo insaciable pola roña non vén sendo unha advertencia contra o consumismo compulsivo e a catástrofe ecolóxica que nos ameaza? Aínda que eu gardo a miña preferencia para o pobre esguniado do señor Clin co que, atención!, a nosa escritora se anticipou en 12 anos ao diagnóstico da contemporaneidade que na Sociedade da transparencia fai o filósofo xermano coreano Byung-Chul Han.
Nesa galería de figuras hai sempre un lugar para os inadaptados coma o home do impermeable amarelo que, cal novo barón rampante, se fabrica un niño nunha árbore e, chegado o outono, dálle por substituír as follas con papeis onde habitan as máis fascinantes historias, que se abren a un enigmático simbolismo tralo cal eu creo albiscar unha complexa reflexión sobre o oficio do escritor.
E entre os inadaptados como non ían estar eses nenos ou nenas, coma o osiño Frangulla, que non son quen de atopar o seu lugar na familia porque lles tocou a sorte de non seren nin os maiores nin os pequenos, a sorte do terceiro, xa se sabe, non é agradable senón que poder ser mesmo cruel. Ou ese Florentino, máis coñecido como Quino Quinicho, príncipe do reino dos cochos que, ai!, para desgraza do seu pai, o rei Martiño, o máis porcallán de todos os porcos, resulta que gusta das flores perfumadas e de lavarse con auga clara. E o que parece que é un simple xogo de inversión cómica, descóbrese ao final como unha reflexión inquietante sobre o dereito do individuo a saír dos esquemas sociais prefixados.
Mención aparte merece a odiosa Matapitos, representación de todos os vicios concentrados dun tipo de escolante que debería ser tan só memoria borrosa da vella escola autoritaria, pero que por desgraza aínda non foi de todo desterrado da nova escola, parente próxima daquela tremenda Agatha Trunchbull, a directora da escola da Matilde de Roald Dahl. A Matapitos de Gloria resulta ser unha meiga camuflada, a “máis malvada, bruta, salvaxe, comenenos e case xenocida de cantas meigas ten concebido”, deixei dito nalgunha palestra, na que tamén me laiei da inconsciencia da autora que, no canto de facer que a noxenta Matapitos morrera de morte ben morrida, como adoita acontecerlles a todas as malas bruxas nos contos, vai ela e céibaa na rede. E logo hai xente que se estraña de todos os virus e fakes news que circulan pola rede. Mentres a Matapitos ande ceibe na nube calquera cousa mala se pode agardar.
Falemos de meigas. A ver, hoxe é ben sabido que non todas as meigas son malas, mesmo hai por aí unha corrente do feminismo que as reivindica. A mesma Gloria Sánchez cóntanos noutro conto (Sete casas, sete bruxas e un ovo), e de novo recorro á autocita, “que as hai, ademais de malvadas (Malvada Inés), parvas (Parva Facunda), podres, é dicir, máis ben porcas ou cochas (Podre Falcatrúas), feas (Clodomira Sapos), xordas e medio namoradas (Martacrica Pingo), espallapiollos pero listas e agudas, sobre todo agudas (Birbiricha Meis), e mesmo universitarias, modernas e un chisco refinadas (Margot Ferrete).” E no Manual para unha pequena meiga, seguindo coas autocitas, ““unha rapaza pode aprender o meigallo para obrigar aos pais a aceptar cans na casa (paréntese: dou fe que o meigallo funciona e mesmo se virou contra da autora!: era esta contraria aos cans, pero cometeu a neglixencia de non só escribir este libro senón de ademais deixar que o lesen as fillas e acabou aturando dunha cadela tan grande coma ela ...” e chorouna, vaia si a chorou, cando non hai moito morreu). Sigo coas instrucións do Manual: “como gañar cartos ‘estilo rata’, como poñerse a voar ou como enmeigar a Rubén, un rapaz que está tolo polo fútbol, entre outras posibilidades, todas enormemente útiles. Este é un libro que ilumina ben un certo paradoxo da mellor literatura infantil contemporánea. Por aí hai aínda xentes que pensan que as obras para a infancia son libros ‘menores’, cheos de consellos moralistas para facer dos nenos santiños, cando, como ten dito a autora americana Alison Lurie, nun ensaio de título ben expresivo (Non llelo contes aos maiores. Literatura infantil, espazo subversivo), son obras que, ao situar o punto de vista case a ras de terra, desde a ollada libre de prexuízos dos nenos e nenas, revelan a roña agochada baixo os adornos aparentes cos que os adultos vestimos os nosos convencionalismos sociais. Libros, logo, subversivos, como subversivo é este Manual.
Vexo eu aquí, atrás do que erroneamente se podería percibir coma un simple conto divertido sen máis, a aceda reflexión dunha perspicaz observadora dos males sociais, neste caso apuntando ao escepticismo moral dominante nestes tempos de desencanto.
As bruxas ou meigas, entre as figuras do imaxinario tradicional da literatura infantil que as obras de Gloria revisan e reinventan, ocupan seguramente o lugar principal, mais hai tamén un título dedicado aos piratas: Dez piratas, “os máis feos, os máis brutos, os máis malos, os máis sucios”.
E agora falemos de teatro, o que nos obriga a retroceder no tempo, ata o ano 1994, no que a Xunta de Galicia convoca o I Premio Xacobeo de Teatro. Xa non sei de quen foi a idea, se dela ou miña ou, o máis probable, simultánea, dos dous. O caso é que decidimos presentármonos cunha obriña escrita a catro mans, na categoría de teatro de monicreques. Gañamos o primeiro premio, coa obra A princesa Socorro, o trobeiro Carolo e o demo dos cornos. Ao ano seguinte, retrucamos, desta vez na categoría de teatro infantil, con O cachequitó, e levamos o 2º premio. A primeira anda por aí, editada por Xerais, mais a segunda permanece inédita, así que esta pode ser boa ocasión para chamar a atención por se entre os presentes hai algún editora ou editora, aínda que xa se sabe que o teatro é un xénero do que as editoriais tenden a escapar, seica non garante vendas. En fin... Sei que A princesa Socorro xa ten subido aos escenarios de algún colexio en montaxes de grupos escolares, e tamén O cachequitó, aínda que neste caso debo confesar que a iniciativa foi miña, co grupo do Instituto no que daba clases. En todo caso, indo ao relevante, eu non teño dúbida de que o que hai de bo, e mesmo excelente, nestes textos, se debe á pluma de Gloria, quen seguiu cultivando o xénero, por exemplo, nesa marabilla de teatro breve que é Teatro feroz, un título que non pode ser máis acaído.
Xa ficou sinalada a conexión da creación literaria de Gloria coas fontes da tradición oral. Sei que nese campo é unha auténtica investigadora aínda que as súas pescudas non se teñan reflectido en ningún texto de carácter académico, non direi xa científico, que ben sei que é un eido que a nosa autora sempre mirou así como de esguello. O que a ela lle interesa é o que a tradición, o floklore, mesmo, se se quere, ten de corpo vivo, sempre en movemento e transformación. E diso fan proba as súas contribucións ao xénero das adiviñas do que, xunto con Antón Cortizas, ela é a maior practicante, coas súas 303 adiviñas de 1994, as Adiviñas de animais de 2004 e as Adiviñas monstruosas de 2006.
E, seguindo coas autocitas, das que se cadra teño abusado un chisco, vou ir pechando coa proposta das cinco eminentes virtudes nas que hai un tempo pensei que podería concentrar o singularísimo mérito do traballo literario de Gloria Sánchez. Notas que confío que a estas alturas xa se teñan amosado evidentes.
“A primeira, a atención concedida á tradición oral, da que bebe coa intelixencia de quen sabe que ela –a tradición- pide ser renovada e non imitada.”
A segunda, o humor, un humor nada compracente, afastado do proteccionismo paternalista tan frecuente nas risas fabricadas para o consumo do lector infantil, moitas veces corrosivo, e que en ocasións nace do puro xogo coas palabras, porque a nosa autora é quen de arrincarlles o misterioso poder da risa que nelas se encerra.
A terceira, a condición de “observadora tan atenta como desencantada do seu propio tempo”, unha condición que Gloria afronta “sen alzar a voz, cunha singular sinxeleza”, construíndo, como temos visto, potentísimas figuras alegóricas de gran poder simbólico.
A cuarta, ese “mal xenio” ou “mala hostia”, que nos ten deixado retratos que, para alén da aparencia de inocuo costumismo, son acedas pinturas das convencións sociais.
Antes de que nos asolagasen as voces contra o politicamente correcto, xa a Gloria advertía á preciosa Ratiña que andase con coidado, que hogano xa nin nos contos se pode chamar porcos aos porcos!
E, para concluír, a quinta virtude véxoa eu na condición de Gloria de frecuentadora dos tres xéneros esenciais da literatura dirixida á infancia: poesía, conto e teatro, con contribucións excelentes nos tres como puidemos ir vendo.
Pero, deixádeme que vos conte un segredo deses que o é a voces: de todo iso que Gloria é, hai algo que Gloria Sánchez é por riba de todo: Gloria é... poeta. E para que fique constancia indubidable, como fin desta festa a min ben me gustaría que alguén cantase aquí algúns dos poemas de Gloria que andan por aí postos en música por xente como Mamacabra, que a poesía desde as súas orixes ben se sabe que sempre pediu ser cantada.
Grazas, Gloria, por nos ter dado tanto. E por canto aínda nos vas seguir dando.
MIGUEL VÁZQUEZ FREIRE
Santiago de Compostela, 14 setembro 2024
0 comentarios:
[Comentario blog]