E todo empezou por un paraugas...
Aí comezou unha amizade que dura até hoxe. Anteriormente ao incidente do
paraugas había un coñecemento mutuo, que é máis que o feito de nos saudarmos,
pero non se podía cualificar de amizade até ese día na Coruña en que, despois
dunha cea, apareceu o paraugas polo medio de nós.
E agora atópome que, co gallo de
que GÁLIX se honra en facer Socio de Honra a Paco Martín, ten a ocorrencia de
me encargar a min de facer iso que lle chaman a laudatio, que é chamar a alguén
para que fale ben do homenaxeado. No seu Lembranza
nova de vellos mesteres, Paco trae ao presente o vello oficio do chufón,
aquel individuo que ía por diante loando as virtudes e habelencias, sopesadas
ou esaxeradas, do pretendente para que a familia da moza o aceptase de boa
gana. Pois ese papel de chufón é o que me toca a min aquí hoxe, así que debo
advertir que, moi por enriba de lle ter eu a Paco Martín afecto de irmán, hei
tratar de ser moderado e non me dar á hipérbole co fin de que as miñas palabras
sexan escoitadas con interese e atención.
Deixádeme que nestas palabras
miñas non faga distinción de obras dirixidas a lectores adultos e obras para
lectores máis novos, porque nin el nin eu acreditamos en erguer sebes na
literatura, porque a literatura ou a é ou non a é, e no caso que nos ocupa éa e
dela imos falar sen distincións, sen máis valados nin categorías cas que marca
a calidade da obra, que neste caso é superior.
Aínda faltaban uns anos para que
aparecese nas nosas vidas o asunto do paraugas cando peguei nas Muxicas no espello, a que teño por
primeira obra publicada por Paco Martín e fiquei sorprendido por como as pezas
literarias que conformaban esta obra brincaban decontino entre o relato, o
microrrelato, se se quere, o poema, o apunte persoal e a relación entre cousas
que, aparentemente, non a teñen até que o autor nola pon diante. Eran os
primeiros anos setenta e eu fiquei á espera dunha nova obra deste autor, pero
este home non é para as présas e tiven que agardar seis anos para que tal cousa
sucedese.
Aínda faltaban vinte anos para que
o paraugas aparecese nas nosas vidas cando me encontrei con No cadeixo. Alí habitaba a maxia de
sempre, a que habitaba nos nosos soños e na nosa vixilia, pero na voz do autor
conformaba unha realidade nova, distinta. A continuación esta forma de ver a
realidade desde a óptica máxica, non desde o sobrenatural senón desde o máxico
incorporado á vida como algo cotián ou natural, como parte da vida, aparece de
novo en E agora un ceo de lama. Con
estas tres obras, que tanto me sorprenderon e tanto me engaiolaron, eu fiquei
preso para sempre da habelencia e do talento literarios de Paco Martín.
Decateime de que estaba diante dun escritor que, enraizado profundamente na
tradición, nos homes e mulleres que lle deron forma de patria a este país e nos
dicían de onde víñamos, era profundamente moderno. Estaba a nos presentar un
xeito de facer na nosa a literatura que se se estaba a facer en Europa e no
mundo enteiro. Naquelas obras eu estaba a ler a modernidade literaria e ao
mesmo tempo a tradición que representaba Cunqueiro e, agora, resoaba en Paco
Martín.
Destaco estas tres obras no medio
doutras por dúas razóns. Unha é a fonda pegada que deixaron no meu ánimo de
lector compulsivo e a outra porque me gustaría poñer en vós o desexo de lelas.
Non sexades lectores só de novidades, a nosa literatura ten unha historia
inzada de grandes obras, entre elas estas tres (e outras das que vos falarei
máis adiante) de Paco Martín.
Xa pouco tempo faltaba para o
conto do paraugas e pouco tamén para que Paco Martín nos dese unha obra
fundacional na nosa literatura. Pero agora doume de conta de que pasei por
enriba de acontecementos fundamentais na vida deste home. Porque é que non vos
dixen que é lugués de Recatelo, e iso, que podía pasar coma un feito sen
importancia na vida de calquera, adquiriu categoría e grandeza cando se trata
de Paco Martín. El fixo do feito de ser lugués de fóra da muralla algo que
engrandece á cidade, porque cando Paco olla Desde
a muralla, coma o título desoutro libo seu, faino para dentro e para fóra,
expande os límites e fai algo grande desta cidade. Porque hai que pasar por
Recatelo, en dirección sur, para ir dar ao río alí onde a Ponte Romana, que non
hai máis que considerar o nome para ver da súa importancia, o atravesa. Daquela
é cando consideras que Lugo, se queredes Recatelo por medio, é unha cidade con
río, “a tristeza dunha cidade sen río”, como dixo alguén que agora non lembro.
As cidades máis grandes do mundo teñen río, pero non un regato, senón un río
senlleiro que vén en todos os atlas, como lle ocorre a Viena co Danubio, a
París co Sena, a Londres co Támesis e a Lugo co Miño. E como lugués de tantos
anos que é, coñece a canto can e gato hai, pero o caso é que teima en que eu
tamén os teño que coñecer, cousa que non é así máis que en moi poucos casos,
non se decata de que que só el ten a bonhomía que se precisa para ser un
corazón aberto que a tantos acolle.
E andando o tempo deu en mestre e
andou mundo porque exerceu este oficio en varios lugares, e todos deixaron
forte pegada nel. Forte foi a do País Vasco, pero máis o foi a de Bretoña onde
aínda fican grandes lembranzas do seu traballo docente e da súa presenza humana
de home do común, dotado dunha intelixencia privilexiada e dunha humildade que
facía do trato con el un premio para a alma do paisano co que se encontraba nun
camiño ou na taberna.
Xa andaba perto o noso equinocio
do paraugas e Paco Martín desde o seu traballo profesional como mestre comeza a
aportar a súa sabedoría e experiencia á renovación pedagóxica. Traballa na
elaboración de libros de texto aos que achega ideas e materiais didácticos,
mais tamén textos literarios en momentos nos que a escola tan necesitada estaba
deles. Aí andan Lúa Nova, Coa xente miúda, Galego 1 e 2... É creador e director do semanario Axóuxere que edita o diario La Región de Ourense... E nese empurrar
o país e a súa cultura aí o tedes en canto sarillo hai: que se vai crear un Pen
Clube galego, alí está Paco; que vai adiante unha Asociación de Escritores en Lingua
Galega, alí está Paco; que o benquerido e común amigo Xavier Senín nos anima e
empurra a crear esta Asociación Galega de Literatura Infantil e Xuvenil (GÁLIX),
alí está Paco; que se nos mete na cabeza resucitar o Seminario de Estudos
Galegos ou As Roladas, alí está Paco para que naza Nova Escola Galega... E que
sei eu cantos líos máis por amor ao país e á cultura. Por iso tamén a ti che
cadra que saibas, e coñeza o mundo enteiro, que contigo, Paco, somos Nación.
Aquí si que algunhas destas cousas
que citei xa foron co asunto do paraugas resolto, mesmo xa deixaramos de falar
del. Porque o do paraugas foi coincidente con cando Paco fundou a LIX galega,
porque isto é así, el é un dos, para min, tres fundadores da LIX galega, o que
non quere dicir que non houbese algunha obra solta que todos limos e
recoñecemos como moi meritorias. Para min, xa o teño escrito en moitos lugares,
hai obras de LIX fundacionais dos distintos xéneros literarios, e entendo como
fundacionais aquelas que crearon un ronsel de auga clara na que beberon vizosas
obras que viñeron detrás e non como cousas ocasionais, senón como camiño sen
volta atrás niso que chamamos o corpus literario dunha lingua.
No xénero poético vai ser o
fermoso libro de Manuel María Os soños na
gaiola que abrirá vieiro para unha importante obra poética que virá
posteriormente a ese ano 1968 en que se publica o poemario de Manuel. No
tocante á dramática hai dúas obras que marcan ese inicio: As laranxas máis laranxas de todas as laranxas, que en 1973 publica
Carlos Casares e que gañara nese ano o Concurso de Textos Teatrais Infantís do
Facho e que, por certo, nese mesmo ano Sabeliña
e os ratos de Paco Martín gañara o Concurso Nacional de Contos Infantís da
mesma asociación cultural, O Facho.
No que se refire á narrativa hai
pezas illadas que van saíndo aquí e acolá e non é até a aparición de Das cousas de Ramón Lamote de Paco
Martín que non se consolida unha LIX galega e se abre un camiño que haberá dar
un grande brillo á literatura na nosa lingua. É por iso que eu lle dou a
categoría de fundacional neste xénero literario en galego.
Que á Das cousas de Ramón Lamote? Que representa, alén dese carácter
fundacional da LIX, na nosa literatura? Pois vóuvolo dicir ás claras: Das cousas de Ramón Lamote é unha das
máis grandes obras da nosa literatura, e iso tendo por tales non máis dunha
ducia das moitísimas que compoñen o corpo literario da nosa lingua. Teño para
min que foi o día do conto do paraugas a primeira vez que falei con Paco desta
obra e foi para lle mostrar a miña admiración, que non era de daquela senón que
viña de atrás, pero con aquela obra magnificábase a puntos que, eu como
escritor, sabía que nunca habería chegar e así foi.
Non teño intención de desmiudar
esta obra unha vez máis, fíxeno xa moitas e sería repetición de loanzas e
frases de admiración. Ademais quero deixar en vós o desexo de ler esta obra os
que non a lerades aínda e volver lela os que xa o teñades feito unha vez,
porque obras coma esta pouco valen se non se len varias veces, para ir
penetrando máis nelas. Direivos só que Ramón Lamote, o protagonista, e tal como
el mesmo se define: “Eu son Ramón Lamote Miñato, profesor particular de
Chairego e debuxante de soños por encarga”, pois ben, eu, a forza de me tratar
con Paco e de ler e reler o Ramón Lamote, sempre tiven para min (e non son o
único) que ambos son un só. Dous homes e
unha cidade, esta, coa que vive un ir e vir de encontros e desencontros, pero
sempre nun locus no que Paco e Lamote exercen unha reflexión crítica, pero
amorosa. Por iso estes dous homes construíron, é certo, a súa intelixencia e
cultura nos camiños da lectura e da reflexión, pero non menos dos da
observación dos seres humanos cos que conviven e iso fixo deles homes
sensíbeis, carentes de calquera ambición que non sexa a de alimentar a súa alma
co saber e coa bondade. Crédeme, iso é Paco Martín: un home intelixente,
sensíbel e bon. E os que o coñecemos sabemos que non quere ser outra cousa.
Pouco máis me queda por dicir...
Ah, si, o do paraugas... Non sei, será mellor deixalo así, entre ti e máis eu,
a fin de contas aos outros que lles importa. Así que vou rematar coas mesmas
palabras que escribín nunha carta a Ramón Lamote de hai xa uns anos, e que en
realidade era a Paco a quen ía dirixida. Acababa así:
“Máis nada, meu amigo e irmao,
fágame a graza de lle dar memorias aos amigos comúns e saiba vostede da miña
máxima arela de atencionalo, nunca por embaixo dos seus moitos merecementos.”
Bo día.
Comezarei, como é
de educación, agradecéndovos a todas e todos cantos eiquí me acompañades a vosa
presenza e as vosas atencións: as autoridades, as compañeiras e compañeiros de
GÁLIX, familiares, amigos, a comunidade que conforma o Instituto Ánxel Fole que
nos acolle, con especial referencia ás rapazas e rapaces que eiquí traballan,
padecen, recrean, soñan e agardan.
Agradezo así
mesmo a presenza non física de cantos non poden agora estar eiquí canda nós
malia ser ese o seu desexo.
Ben sei que,
despois do que xa se dixo de min, o máis intelixente sería calar a boca para
evitar comparanzas e permitir que canda elas vaian aparecendo as verdades que
as palabras de quen me precederon no falar fixeron por toldar e queden expostas
as prosaicas verdades. Sempre lembro a Mack Twain que aseguraba que as
escritoras e mais os escritores teñen, de natural, tanto respecto pola verdade
que procuran utilizala o menos posible. Pois vós veredes até onde chegan a
amizade e o aprecio e comeza a realidade auténtica.
O que si é certo é que estamos agora eiquí, no centro de ensino onde eu
pasei os últimos anos do meu labor docente, e que neste acto que a xenerosidade
dos responsables de GÁLIX, os do Instituto que leva o nome do meu entrañable
mestre a amigo don Ánxel Fole e a do todos vós me consinte un protagonismo que
non estou seguro de merecer pero que, xa que nela andamos, quixera levar ós
eidos do que sei que é o noso común interese. Recollín nun texto que un destes
días pasados me pediran de GÁLIX unha cita de Eduardo Galeano á que volvo agora. Dicía escritor uruguaio e pretendo eu agora
subscribir: As cousas están tan
desastrosamente mal que non nos podemos permitir ser pesimistas. Por iso
quixera quedar hoxe diante de todas estas rapazas e todos estes rapaces coma o
vello mestre de escola que resiste teimudo ó desánimo dos pesimistas e confía
na ilusión dunha loita que non por antiga debe perder alento. E podo porque
fago o camiño a carón de tantos compañeiros e compañeiras, de tan formidables
amigas e amigos, de xentes tan boas e xenerosas que teño ocasión de beber das
fontes das que eles beben, de quecer a carón do lume que eles acenden, de
seguir aprendendo do seu maxisterio... E
tantas as razóns: rebeldía diante dunha inxusta falta de recoñecemento,
despeito por tanto secular maltrato, lexítimo dereito a recibir –e compartir-
alimento desde raíces naturalmente propias, reiterados motivos de índole
social, cultural, moral e política, respecto a una tradición da que debemos ser
herdeiros, naturais desexos de consolidar o que nos é propio a cada un...
Recibimos un legado bastante máis importante que o dourado reloxo de peto que
vai pasando, en depósito fiduciario, de xeración en xeración e que cómpre
conservar, aínda que atrase, para poder facerllo chegar en relativo bo estado
ós fillos dos nosos netos e non vale baleirar o fardelo das nosas
responsabilidades na quenlla dun abstracto a quen lle corresponda.
Que aínda nos
quedan novecentas sesenta e catro primaveras das que Cunqueiro nos encomendou e
temos a obriga de conseguir que florezan cada ano...
Estou, amigas e
amigos, en verdade honrado pola deferencia que comigo tedes. O meu máis
cumprido recoñecemento por ela e mais por me permitir pensar que canda min se
honra, aínda que sexa en moi cativa medida, aquilo polo hoxe estamos xuntos
eiquí.
Grazas.
Chus
Fernández é socia
fundadora de GÁLIX onde ocupou os cargos de vogal e vicepresidenta.
Colabora
na
revista CLIJ
facendo
as reseñas e artigos sobre a Literatura Infantil e Xuvenil galega.
Colabora
tamén coa Revista
Galega de Educación, coa revista Peonza
e
con Platero.
Mentras
durou, colaborou tamén coa relembrada revista
Fadamorgana.
Forma parte do consello de redacción da revista
Criaturas.
