Aquí, queremos deixarvos as fermosas palabras que María Solar lle adicou á homenaxeada e, tamén a resposta de Helena, canda algunhas fotos do evento, feitas polo fotógrafo Delio Sánchez.
Preme para ir directo/a ao texto: [LAUDATIO] [RESPOSTA]
LAUDATIO - María Solar
Moi bos días a todos os que hoxe vos
dades cita neste Instituto Xelmirez I, para acompañar a Helena Villar Janeiro,
e homenaxeala como Socia de Honra da Asociación do Libro Infantil e Xuvenil de
Galicia, unha asociación que ela contribuiu a crear, e que hoxe quere renderlle
á escritora a súa máis grande distinción, a que está reservada para os máis
destacados autores do país na literatura infantil e xuvenil.
Helena ten unha obra ampla e
variada, en xéneros e temáticas, e públicos destinatarios. Cultivou coa mesma
naturalidade a poesía que a narrativa, o ensaio que a tradución, ou a
literatura para adultos ou para rapaces. Pero o que hoxe queremos ensalzar é a
súa traxectoria nos libros infantís que
Helena escribiu desde os anos 70, ata este mesmo 2015.
Non é posible entender o seu
percorrido autoral sen falar da súa vida e profesión porque é unha obra
intrinsicamente coherente coa súa maneira de ser.
Naceu Helena en Becerreá, nos
Ancares de Lugo, un 28 de setembro de
1940 con Europa metida na Segunda Guerra Mundial, e España que viña de rematar
a guerra civil e de comezar un longo período de resentimento e persecucións.
Non era o mellor momento para nacer. Nin era o mellor momento para medrar en
liberdade. Pero alí, en Becerreá, na
casa do xastre, Helena criouse con seu irmán nun entorno especial e diferente.
Un entorno ilustrado, pola figura do
pai, Abelardo, o xastre, un extraordinario contador de contos, gardán da
memoria, defensor das liberdades, republicano convencido a ferro, feminista
aínda sen sabelo, home de amplo coñecemento dos clásicos e músico de acordión, bandurria, guitarra e
laude. Non era menos destacada a influencia de súa nai, Elvira, a que se
ocupaba deles, unha muller afouta, valente, de carácter (din que como o de
Helena), moi súa, e que foi trascendental tamén nesa primeira educación que veu
da casa, desa casa tan extraordinaria onde non só eles, senon tamén os nenos da
aldea enteira ían escoitar contos e aprender tocar os instrumentos. Aos 7 anos
seus país quitaron a Helena da escola ata os 13, un tempo no que estivo, non
desescolarizada, senón escolarizada na casa como seus pais tiveron a ben facer.
Pouco que ver co resto da educación
de tantos nenos e nenas castrados polo réxime franquista. Helena, ademais de
ler, escribir e saber as catro regras, escoitaba contos, sabía da tradición
oral, recitaba, practicaba a música (da tradicional ao bel canto), e
aprendía das liberdades e da existencia de mulleres da política e o pensamento,
das que seu pai lle falaba, como a Pasionaria, Rosa Luxemburgo ou Hildegart.
En Becerreá completou os estudos de
primaria e de bacharelato aos que se presentou por libre no Instituto “Virgen
de los ojos grandes” de Lugo. Daquela época chegou a axudar no taller mentres
estudaba. Se os tempos foran outros, poida que Helena se decantara polas artes
ou a música pero como ela mesma explicou “as duras orixes na posguerra
obrigáronme a optar, e aínda co sacrificio de traballar de paso, polos estudos
de Maxisterio, curtos e próximos ó domicilio. Fixen despois unha licenciatura e
cando me ofreceron unha beca para estudiar canto en San Fernando, considerei
que era demasiado tarde” Pronto gañou unhas oposicións ao corpo do
Maxisterio Nacional, que a levou dar clases pola mesma bisbarra, fixo tamén
traballos de xestión e mesmo deu clase a adultos. Participou na renovación
pedagóxica, e compaxinou o traballo cos estudos de Pedagoxía, xa en Madrid,
onde tamén se diplomou en lingua francesa, e ata aprendeu nocións de árabe.
Helena era “unha muller moderna”,
non pasaba inadvertida en Becerreá coas súas ideas progresistas e
revolucionarias do mundo, cos sombreiros e a roupa que ela mesma se cosía á
última, cos libros en francés que lía debaixo da parra. Desenvolveu a música, o
teatro, a cerámica, a pintura...todas as formas de expresión artística, que
forman aínda hoxe parte dela, e que por suposto tamén as levou á escola.
Helena Villar fixo
de ser mestra a súa vida. Aínda hoxe o é dalgunha maneira, porque ser mestre “imprime caracter” como dirían os
curas, e queda para sempre, estea unha en activo ou xubilada, é unha condición
que se ten de por vida. Helena é desas mestras. Traballou na escola primaria e
nos institutos, estivo en activo desde 1960 en Vilaver de Cervantes, ata 2001
cando neste centro, no Xelmirez I que hoxe acolle a súa homenaxe porque ela así
o quixo, se xubilou.
Eu coñecina anos antes
no colexio público PIO XII de Santiago, aquel que chamaban o “colexio
pantasma”, porque nunca tal se viu, era un colexio sen centro no que cada ano
as aulas espallábanse por diferentes edificios de Santiago e alí nos seguían as
mestras. Helena deume clase tres anos de lingua e literatura galega, clase de
revivir a tradición, de recuperala, clase de fala, de costumes, de patria, de
orgullo, de nación, de paisaxe, de homes e mulleres da terra, de palabras, de
ser persoa, e ata clase de música porque naquel colexio sen centro, onde non
había ximnasio nin instrumentos, Helena montou un coro, que ensaiaba onde
podía. Cousas de Helena, que facía real con empeño todo o que se propoñía, ou o
que lle deixaban (porque teimuda tamén era un cacho). E era tamén, e hai que
dicilo, severa e esixente. Para os seus alumnos como para ela mesma.
Ás veces a mestra
falábanos da súa casa, unha casa dunha parella de escritores, ela e mailo seu
home, o escritor Xesús Rábade Paredes, (ao que coñecera e co que casara en só
un mes, tamén esa é unha fermosa historia, queda para outro día) Unha casa
caldo de cultivo para criar a dous fillos singulares desde que naceron: María
do Cebreiro e Abelardo. Hoxe, unha coñecida e prestixiosa poeta, e estudosa da
lingua e a literatura; e un coñecido e prestixioso músico de jazz. Naquela
casa, cando os pequenos naceron, ela e el, el e ela, montaron unha xastrería,
enténdase por xastrería no sentido no que a tivo Helena, un fogar de letras,
liberdades, cultura, galeguismo, tradición e música: unha xastrería.
Pero aquel fogar de Helena e Suso,
tiña unha eiva, como tiñamos tamén as rapazas e rapaces aos que nos daban clase
a comezos dos 80, e era, que non dispoñiamos dunha literatura infantil da que
alimentarnos. Non había un sistema literario que amamantara a aqueles cativos
que comezaban ler en galego. Foi tralo estatuto de Autonomía de Galicia, cando
o galego se declarou lingua oficial que chegou tamén ás escolas. E daquela,
unha serie de mestres e mestras, entre os que estaban Helena e Suso comezaron
atender esa eiva.
Na casa de Helena cunha naturalidade
absoluta comezou agromar unha literatura infantil primeiro para os seus fillos,
logo xa para todos. En prosa e en verso, recitada e cantada. Música e
oralidade, unha vez máis da man, como na xastrería.
Helena foi desde o comezo unha
escritora libre e afoutada, non se parece a ninguén máis ca ela. Coidou a
lingua, os sentimentos, a forma e o fondo, e non fuxiu da modernidade nin da
tradición, conseguindo chegar a unha pola outra.
Os seus primeiros libros non foron
infantís, empezou o camiño literario no 72 co poemario Alalás, o único escrito
en castelán, e xa nunca parou de escribir alternando prosa e verso, adultos e
pequenos. A súa primeira obra para cativos chegou co seu home, Xesus Rábade
Paredes. Unha colaboración na escrita que se mantivo uns anos e dou froitos
interesantes e necesarios, como Simbolos de Galicia. A bandeira o escudo e o
Himno. Un libro que gañaron O premio Patronato Rosalia de Castro, e que
desenvolvía a modo de libro escolar ese tema. Continuaron xuntos na divulgación
con Lección conmemorativa sobre Rosalía. Tiña que ser a Rosalía á quen
Helena amou e ama tanto.
Pero no 1982 publícase Cantan os
nenos. O primeiro libro de María, no que recollían cantigas de berce para a
súa filla. Nese libro tan importante para a literatura galega, Helena dixo que
se viron na obriga de facer composicións e mesmo de traducir cantigas de berce
doutros autores e musicalas, simplemente porque non había. Helena e Suso, pais
e mestres, unha parella de ideas renovadoras e aire novo anclado na tradición, eran
mestres transversais e integrais, como explican perfectamente no prólogo do
libro, que di así:
Cando naceu o libro de María,
pensamos maiormente nas súas posibilidades dinámicas. Co tempo, a práctica
pedagóxica, demostrounos que o libriño é un auxiliar inesgotable tamén da área
de plástica e da clase de lingua.
Tras eses libros viñeron outros de
adultos, e premios importantes libros en tandem con Xesus Rábade, libros
colectivos, e libros infantís, estes sempre enlazados co uso escolar, coa
recuperación da tradición, as cantigas, a intención de introducir á infancia no
pasado cultural.
Pero no 85, producese o que Helena
chama o “divorcio literario”. Xesus Rábade gozaba xa de gran sona como
poeta, pero Helena sinte a necesidade de volver cultivar a súa voz en solitario
tanto para os adultos como no infantil, e publica O día que choveu de noite.
Unha nena que se aburre na clase, e mirando pola fiestra observa un curioso
fenómeno nas nubes que xogan á roda. Avisa del a Xan que co seu tiratacos
lánzalle doce pédras que quedan alí... Comezando no real e rematando no
fantástico. Un conto que segundo a investigadora Blanca Roig Rechou recolle
algunhas pezas clave da literatura infantil de Helena: o recinto escolar; unha
protagonista infantil preocupada polo que ve e non pasiva; ou a personificación
de elementos non humanos.
No 87 gaña o segundo premio Barco de
Vapor coa Viaxe á Illa redonda. Outra investigadora Carmen Blanco,
asegura que a familia protagonista (o pai poeta, a nai música, a avoa lectora,
e contadora de contos, o avó coñecedor da natureza) son un prototipo idealizado
dos valores artísticos e de amor á natureza.
Outra obra destacada, Vermiño
chegará no 88. Traducida a todas as linguas estatais e ao aranés. E ano
seguinte aparecen tres: Ero e o Capitán Creonte, Patapau e A cidade de Aldara.
Está Helena xa nunha grande calidade literaria, cunha escrita recoñecible, e
propia.
En poucos anos convertiuse nunha
escritora infantil imprescindible, de bo facer e cunha produción intensa,
estable, e de calidade recoñecida con premios como o Arume de poesía
infantil da Fundación Neira Vilas por Na
praia dos lagartos. Ou recoñecementos
internacionais: a lista White Ravens no 90 e no 94 coas obras Ero e o
Capitán Creonte e A canción do Rei. Igual que entrou na lista de
Honra do Ibby con Belidadona e Dona e Don.
E volvemos á estudosa Blanca Roig
Rechou quen atinadamente recolleu nuns puntos as constantes da obra de Helena:
- O mundo escolar,
un dos espazos onde situa accións nos seus libros, mostrando preocupación por
renovar os métodos de ensino, porque os nenos non se aburran, por reivindicar a
lingua....
- O mundo familiar
tamén moi presente, familias cultas que entenden aos seus fillos, nais
extraordinarias.
- Nenas
protagonistas, que poucas veces as había na literatura. Rapazas de carácter e
activas.
- Os vellos como
transmisores da sabedoria.
- A música por
suposto, sempre a música.
- A fantasía.
- E a tradición e a
cultura popular. E por suposto, a lingua non só como vehículo de transmisión,
senon como reivindicación.
Unha obra de coherencia extrema,
como dicía ao comezo. Coñecer a Helena é comprender perfectamente o que ela nos
deixou en herdanza a varias xeracións de nenos.
A obra literaria infantil de Helena,
como a de adultos non está rematada, os últimos títulos foron no 2014 un
marabilloso libro de poesía para cativos As señoras cousas e este ano
unha reedición de O caderno de Edua.
Pero Helena, desde hai anos non se
reduce ao papel, e ten nas redes sociais, principalmente no facebook, parte da
súa obra actual: social, de opinión, poética (maioritariamente en forma de
haikus), fotográfica, dá clases de galego, e de cando en vez dirixese ao
público infantil, volvendo á orixe, coas cancións de berce que lle adica á súa
neta Helena como no seu dia aos seus fillos María e Abelardo. Nas redes atopou
a autora unha nova maneira de relacionarse desde a proximidade, cos seus
lectores. E de novo foi, pioneira e moderna, utilizando as novas ferramentas
para chegar a máis ollos e oidos.
Grazas Helena por tanta e tan boa
literatura infantil creada, máis a que teñas a ben aínda darnos. Méritos tes
abondo, para que hoxe te homenaxemos como socia de honra da Asociación do libro
infantil e xuvenil de Galicia. Parabéns.
RESPOSTA - Helena Villar Janeiro
Srs.
Alcaldes de Santiago e de Rianxo, Sr. Director do IES Xelmínez I, Sr.
Secretario Xeral de Cultura, Sr. Presidente de Gálix.
Antes
de nada debo agradecer a Gálix o agasallo que vén de me facer, un dos máis
emotivos que podo recibir. Pídolle seguidamente a tan prestixiosa asociación que
me permita compartilo coas tres persoas partícipes e motivadoras do traballo
polo que se considera que eu podo honrar unha asociación que ten por obxectivo
a promoción do libro infantil galego: Xesús, que me pediu escribir nesta modalidade nova e colaborou
comigo nas primeiras obras, e a María e Abelardo, poemiñas de carne,
destinatarios dun traballo exercido por amor e por responsabilidade. O amor de
nai e a responsabilidade educativa leváronme a crear cancións, contos e un pequeno
ensaio sobre os nosos símbolos. A filla e o fillo, por decisión familiar, continuarían
a vida dos antergos nos xenes e na lingua. Mais eran criaturas urbanas que medrarían
en contexto diferente –cando non hostil- ao espazo rural vinculado aínda
daquela á lingua. Para a debida ubicación cultural no que estaban chamados a
criarse, non existían materiais lúdicos porque non o permitiran as
circunstancias dun país anómalo. Polo tanto, había que cantar anainas e saíron
cancións. Había que contar historias e saíron contos.
Todo
era doméstico, sen outra pretensión que cubrir as necesidades dunha familia
concienciada. Tamén tiñamos un método de lecto-escritura feito folla por folla aproveitando
as características dun idioma con formas silábicas de só unha vocal, moi
funcionais na aprendizaxe de oracións completas. Así aprenderon a ler e a
escribir na súa lingua mentres a escola lles ensinaba noutra. E aquel non era
só un problema da nosa casa. Noutras, nas
que as capacidades literarias eran máis restrinxidas, xurdían as mesmas
necesidades. Daquela, Xulián Maure, que botaba a andar Edicións Xerais, enterouse
de que había un libro de cancións, tamén de iniciación á música baseado no
método de Jos
Wuytack, con quen eu estudara pedagoxía musical. Veu á Virxe da Cerca ver O libro de María, interesouse pola súa
publicación e encargoulle as ilustracións a un Xan que resultou ser Xan López
Domínguez. Sería o primeiro libro de Xerais, pero as previsións económicas non lle
eran favorables e devolvéunolo listo para a imprenta. Editaríao finalmente
Filgueira Valverde na Consellería de Cultura, gratuitamente para nós. Con el,
fixémoslle un galano á infancia de Galicia a través das bibliotecas. Tamén foi usado
pola profesora reformista do Conservatorio de Santiago, Sally Albaugh, que vira a
necesidade de que as criaturas galegas cantasen na lingua de Galicia. Aí
quedaba unha fonte de provisión de cancións para a singular iniciativa que botou
a andar en 1983, o Festival de Canción Infantil Cantareliña.
Estas experiencias foron socializándose, a
pesar de todo, porque a necesidade de libros se fixo máis urxente cando a
lingua entrou na escola. O profesorado pedía libros de texto e de lectura, e
moitos profesionais do ensino puxéronse a escribir. Esta asociación que hoxe me
honra naceu da necesidade de promocionar un libro específico que precisaba creación
literaria e plástica, editoriais, e aulas e bibliotecas que o divulgasen.
María e Abelardo fixéronse escolares e a escola,
como espazo literario, empezou a entrar
nas historias e poemas que continuei eu soa. No ámbito escolar acontencían as
cousas que máis impresionaban os meus destinatarios, que ían cambiando de nome
na ficción, aínda que ben se recoñecían. As novas historias falaban dunha
escola innovadora para nenas e nenos máis contentos, máis integrados na súa
cultura e máis autónomos. Eu estaba promovendo xustamente ese cambio a través
de diversas colaboracións na formación
do profesorado.
Un libro para María e outro libro para
Abelardo. Así foron escritos, aínda que as publicacións non garden esa orde. É
a época das nenas soñadoras, poetas, valentes e autónomas. Dos nenos cariñosos
e artistas con inxenio. Da familia culta na que destaca unha nai, profesional
coma o pai, que pon en todas as historias a chiscadela dunha sobremesa de
“arroz con leite”. Eles saben que mas axudaron a concebir e piden incluso a
cota de autoría correspondente. Aos poucos, xorden poemarios nos que,
procurando unha poética coidada, se destaca o mundo natural galego desde unha
óptica ecoloxista e se entronca a cultura popular coa literatura para a infancia.
Introdúcese a paisaxe, a flora, a fauna, os nomes dos ríos e das árbores
formando poemas… E os nosos refráns e lendas únense aos contos clásicos.
Elévase o propio a universal e achégase ao aquí e agora, incluídas as novas
tecnoloxías. En O caderno de Edua, unha reedición que vén de ser traducida ás outras linguas do estado,
a nena desenvolve a súa vida na aldea dun Cebreiro que xa non existe, pero
aínda pode recoñecerse. É unha acta literaria dese mundo singular da alta
montaña que está próximo a desparecer.
Cando os meus destinatarios deixaron atrás a
infancia, foron substituídos por famailiares ou amizades. Nunca escribín para a
infancia sen falar para unha criatura
próxima, por iso me despreocupei bastante de modas e tendencias.
Obedecín as ordes que me viñan desde a literatura e desde a pedagoxía. Porque a
literatura infantil é pedagóxica. Todo o que se achega á infancia debe ser
pedagóxico, que non quere dicir didáctico-pedestre. Debo acabar aínda dúas
cousas que requiren calma e dedicación cariñosa: un poemario para Helena,
princesa de Abuín, que conte a historia do reino dos catro castelos. E unha colección
de contos solicitada por un equipo multidisciplinar que intenta introducir na
educación os problemas que han afrontar criaturas con graves problemas de
saúde. Sempre aceptei participar en proxectos colectivos, porque, como
escritora para a infancia, nacín nunha colectividade que precisaba de cada
persoa para dignificar a lingua e achegala á xente máis nova.
Agradezo
a María Solar, alumna e amiga de moito tempo, que teña feito unha intervención
tan documentada como entrañable para nós as dúas. Ela sabe que sinto un cariño
inmenso por tantas rapazas –dous dos meus centros foron femininos a pesar de
ser públicos- e os rapaces que pasaron polas miña mans. A María únenme moitas
cousas, ademais desta. Fun privilexiada ao ler os seus primeiros orixinais e ninguén
coma ela –hoxe escritora de recoñecido mérito- podía desenvolver esta encomenda
con máis entrega e gozo para min.
Tamén
agradezo, na persoa do seu director Manuel Portas, ao IES Xelmírez a
disponibilidade para este acto. Aquí me
sentín felizmente acollida e aquí acabei a carreira profesional. Un erro da
Consellería, que tivo que enmendar a Xustiza, tróuxome como profesora de
Xeografía e Historia. Área nova e Departamento novo. Pero estiven no Instituto que podía facerme
máis doada esta adaptación ata que resolveron o problema e volvín traballar no
que viña facendo había 30 anos: ensinar Lingua Galega e Literatura.
A
vós, familiares e amizades non podo máis que dicirvos que contribuídes coa vosa
presenza a que hoxe sexa unha data moi singular na miña vida, que xa vai
durando o seu. Grazas inmensas por estardes aquí co voso cariño.
FOTOS: Delio Sánchez
0 comentarios:
[Comentario blog]